Is er hoop? Welke strategieën kunnen we inzetten tegen populisten en extreem rechtse politieke partijen?
In het opiniestuk van 21 juni 2025 in De Volkskrant “Denemarken en Italië laten zien dat populisten te verslaan of te veranderen zijn” gaat parlementair lobbyist Marcelo Mooren in op een actueel en hoopvol vraagstuk: is populisme een onveranderlijk fenomeen, of biedt het verleden – exemplified by recent developments in Denemarken en Italië – juist kansen om populisten te tackelen of om te vormen? Mooren richt zijn blik op concrete politieke ontwikkelingen buiten onze landsgrenzen, en stelt vast dat effectieve strategieën wél mogelijk zijn.
In de editie van 3 juli 2024 (nr. 27) van De Groene Amsterdammer schrijft Leendert van der Valk het opiniestuk “Demonstreren is het begin”. Daarin gaat hij in op de rol van burgers die zich zorgen maken over de democratie. Volgens Van der Valk is stilzitten geen optie: wie verandering wil, moet deelnemen, protesteren en betrokken zijn. Zoals Timothy Snyder het verwoordt: “Actief worden helpt. Je gaat kleine overwinningen boeken en komt in een positieve spiraal.”
Het ogenschijnlijke geklungel van Geert Wilders kan meer zijn dan alleen politieke onhandigheid. In De Correspondent (9 juni 2025) betoogt Tim ’S Jongers dat deze onbestuurbaarheid misschien juist een bewuste strategie is. Daarmee verandert de blik: wat chaotisch lijkt, kan in werkelijkheid een doelgericht middel zijn om macht te behouden.
Wie zich tegen zulke tactieken wil wapenen, kan niet volstaan met afkeer alleen. Het vraagt om grondige voorbereiding: feiten verzamelen, argumenten oefenen en je verdiepen in de logica van de tegenpartij. Pas dan ontstaat een adequaat weerwoord. Hoe dat eruit kan zien, liet SP’er Van Nispen zien in het debatfragment hieronder op YouTube, waarin hij populistische stellingen fileerde zonder zelf in de val van emotie en simplificatie te trappen.
Dat populisme niet alleen politiek maar ook psychologisch begrepen moet worden, blijkt uit het boek Tegen populisme (2025) van Huub Buijssen. Hij laat zien welke strategieën populisten inzetten en hoe je daar als burger mentaal weerbaar tegen kunt zijn. Daarmee vult zijn benadering de analyse van Tim ’S Jongers aan: wie de mechanismen kent, kan ze ook doorbreken.
Een andere invalshoek biedt oud-campagnestrateeg Bas Erlings in Het spel van de populist (2025). Vanuit zijn ervaring rond de campagnes van Mark Rutte kruipt hij in het hoofd van populistische leiders. Zijn boek onthult hoe hun spel werkt en hoe die trucs ontmaskerd en ontwapend kunnen worden.
Maar het antwoord op populisme draait niet alleen om politieke strategieën. Clarice Gargard laat in Na verzet komt (r)evolutie (2025) zien dat echte verandering begint met zelfreflectie. In tien wegen naar een nieuwe wereld beschrijft zij hoe vrijheid en vernieuwing pas betekenis krijgen wanneer mensen zichzelf niet boven anderen plaatsen, maar een nieuwe menselijke norm omarmen.
Die oproep tot actie sluit aan bij de lessen van de Amerikaanse historicus Timothy Snyder. In zijn boek Over tirannie (2024) waarschuwt hij dat democratie kwetsbaar is: in de vorige eeuw vertrouwden velen erop dat de rechtsstaat vanzelf overeind zou blijven, maar dat bleek een fatale vergissing. Snyder vertaalt die waarschuwing naar het heden en biedt twintig praktische strategieën waarmee burgers hun vrijheid actief kunnen beschermen tegen autoritaire leiders.